Wakacje w Polsce

Ustrój Pomorza Zachodniego w Latach 1368-1464

23 August 2013r.

USTRÓJ POMORZA ZACHODNIEGO W LATACH 1368—1464 1, Podziały terytorialne; początek łączenia ziem pomorskich W wieku XIV nastąpiło dalsze pogłębienie rozbicia dzielnicowego Pomorza Zachodniego70. Podczas gdy księstwo szczecińskie nie uległo dalszemu rozdrobnieniu mimo okresowych współrządów kilku książąt (Swię-tobór i Bogusław VII: 1372—1404, Otto II i Kazimierz V: 1413—1428), rozciągnięte wzdłuż brzegu morza księstwo wołogojskie począwszy od-roku 1368 rozpadało się na coraz drobniejsze części. Układ w Anklam 25 V 1368 •roku, kończący zatarg między Bogusławem V a synami Barnima IV, zapoczątkował podział tego terytorium wzdłuż Świny, ostatecznie zatwierdzony 8 VI1372 roku. Zachodnią jego część, czyli księstwo wołogojskie, otrzymali synowie Barnima IV, Warcisław VI i Bogusław IV,'którzy nie wytrWaii długo we wspólnym władaniu. Już 5 XII 1376 roku doszło do podziału ich części Pomorza, przy. czym linia graniczna nawiązywała do dawnej granicy między księstwem pomorskim i.rugijskim. Rugię i kontynentalne posiadłości rugijskie (Strzałów, Bardo, Dębogórę, Trzebudzi-ce, Łosice) otrzymał Warcisław VI, resztę, tj. Uznam, Gryfię, Anklam, Wołogoszcz oraz uzyskane świeżo po wygaśnięciu panującej tam rodziny hrabstwo chockowskie, objął Bogusław VI. Pożdziwołk i Turzogłowy pozostały we wspólnym władaniu. Wytworzyły się więc dwa-księstwa: rugi jsko-bardzkie i wołogojskie. Po śmierci Bogusława VI w roku ' 1393 Warcisław VI ponownie zjednoczył obydwa księstwa, by po roku, umierając, przekazać je synom, Barnimowi VI '(zra. 1405) i- Warcisławowi VIII (zm. 1415), którzy, jak się wydaje, władali nimi wspólnie. W roku 1405 wskutek małoletności synów Barnima VI władza przeszła całkowicie w ręce Warcisława VIII, a po jego śmierci — jego najstarszego bratanka^ Warcisława IX. Ale wkrótce i potomkowie Warcisława VIII po dojściu do pełnoletności upomnieli się o władzę i 6 XII 1425 roku dokonano nowego podziału; przywracającego stan z roku. 1376: Warcisław IX (zm. 1457) wraz z bratem Barnimem VII (zm. 1449) zatrzymali księstwo wołogojskie, zaś posiadłości rugijskie z Bardem i • Strzałowem otrzymali Barnim VIII (zm. 1451) i Swiętobór II (zm. 1436) 70. Po bezpotomnej śmierci Swiętobora.II jedynym władcą księstwa rugijskiego" stał się Barnim VIII. Warcisław IX, od roku 1449 panujący samotnie w księstwie wółogo jskim, odziedziczył'w r.oku 1451 po Barnimie VIII, który również nie zostawił synów, księstwo rugijskie. Po jego śmierci doszło w roku 1457 do nowego, ostatniego już podziału księstwa wołogojsko-rugijskiego między dwu synów Warcisława IX; Eryka II (zm/ 1474) i Warcisława X (zm. 1478), zdaje się według dawnej linii- podziału. Ponieważ Eryk odziedziczył w dwa lata później księstwo słupskie, jako mąż jego dziedziczki — 'Zofii, musiał w roku 1463 spłacić pretensje brata oddaniem mu odziedziczonej po ojcu Wołogoszczy. W ten sposób Warcisław X stał się jedynym władcą księstwa wołogojsko-rugijskiego w granicach z roku 1368. Wielkie terytorium słupskie Bogusława V i jego potomków nie uległo trwałym podziałom. Po śmierci Bogusława władał nim najstarszy syn Kazimierz IV (1374—1377), a po nim następny z kolei, Warcisław VII (1377— 1394/95); dwaj młodsi bracia przeznaczeni byli początkowo do stanu duchownego, a Bogusław VIII usiłował nawet opanować biskupstwo kamieńskie. Ale żaden z nich nie został w końcu duchownym i po kilku latach zaczęły się między nimi zatargi, zakończone podziałem kraju 13 V 1402 roku. Barnim V (zm. 1403) otrzymał część wschodnią ze Słupskiem, Sławnem i Szczecinkiem, zaś Bogusław VIII (zm. 1418) — zachodnią z Kamieniem, Wolinem, Stargardem, Trzebiatowem, Gryficami, Białogardem i Darłowem. Podział ten był zresztą krótkotrwały, bo już w "następnym roku po bezpotomnej śmierci Barnima V Bogusław VIII powtórnie zjednoczył ziemie na wschód od Świny, w których władali po nim kolejno Bogusław IX (1418—1446) i Eryk I (1446—1459). Po tym ostatnim objął rządy Eryk II, syn Warcisława IX wołogojskiego, ale niebawem (1461, ostatecznie — 1463) musiał zgodzić się na podział dziedzictwa z księciem szczecińskim Ottonem III: ten ostatni uzyskał teren między Świną, Bałtykiem i granicą posiadłości biskupstwa kamieńskiego, ze Stargardem, Kamieniem, Wolinem, Gryficami i Trzebiatowem. Od Warcisława X otrzymał Otto III Po-zdawilk i Turzogłowy, tak że księstwo szczecińskie pod koniec swego istr nienia wzrosło w dwójnasób. Erykowi II pozostało właściwe księstwo słupskie oraz enklawa bobolicko-szczecinecką. I'ten podział był nietrwały: śmierć Ottona III w roku 1464 przyniosła nie tylko targi " o podział spuścizny między Erykiem II a Warcisławem X, ale wystąpienie Hohenzollernów z pretensjami do spadku po linii szczecińskiej. U schyłku omawianego okresu wymieranie poszczególnych linii książęcych sprzyjało więc stopniowej likwidacji rozdrobnienia państwa pomorskiego — ale zjednoczenie musiało dokonywać się w walce z wysuwanymi ponownie żądaniami rosnącej w siłę Brandenburgii. 2. Stanowisko publiczno-praume . Pomorza Zachodniego; stosunek do Brandenburgii, Polski i Danii' Pretensje Brandenburgii do Pomorza80 zdawały się na zawsze pogrzebane, kiedy cesarz Karol IV nadał książętom pomorskim ich ziemie, w bezpośrednie lenno Rzeszy, nie wspominając o żadnych zastrzeżeniach na rzecz Marchii (1348 rok). Stanowisko to utrzymał nawet wtedy, kiedy sara stał się panem Brandenburgii; podobnie postąpili też jego synowie. Dopiero ambitny Fryderyk I, zorientowawszy się w sytuacji kraju, gdzie miał zamiar rozpocząć budowę potęgi dynastycznej Hohenzollernów, ponownie wysunął stare askańskie pretensje do zwierzchnictwa lennego nad Pomorzem, uzyskując ich potwierdzenie od Zygmunta Luksembur-czyka, który nawet przy nadawaniu inwestytury książętom szczecińskim w roku 1417 zastrzegł uprawnienia Hohenzollernów do Pomorza. "Uprawnienia" te nie miały podstaw prawnych. Zwierzchnictwa lennego 'zrzekli się margrabiowie z* domu Wittelsbachów w roku 1338, a pretensje do ewentualnej sukcesji po książętach szczecińskich odnosiły się również do Witelsbachów, a w żadnym wypadku nie do Hohenzollernów. Ale cynizm i przekupność Zygmunta Luksemburczyka nie liczyły się z żadnymi prawami i zobowiązaniami nie tylko w wypadku sporu pomorskiego. Zastrzeżenia z roku 1417 nie przeszkodziły mu w roku 1424 w ponowieniu inwestytury na rzecz książąt szczecińskich, tym razem bez uwzględnienia pretensji Hohenzollernów, znajdujących się wówczas w obozie antyluksem-burskim. Chwiejne stanowisko zajmował Zygmunt w dalszym ciągu, umożliwiając istnienie stałego napięcia między Brandenburgią i Pomorzem. Wszelkie próby porozumienia nosiły znamię tymczasowości, odsuwając tylko w przyszłość zbrojny konflikt. Bezpotomna śmierć Ottona III doprowadziła do otwartego wybuchu. Broniąc się uporczywie przed przyjęciem zwierzchnictwa brandenburskiego, książęta pomorscy, rozbici i słabi, szukali opieki u sąsiednich potężniejszych państw, od których się uzależniali — jeśli nie formalnie, to faktycznie. Były to Polska i Dania. Wpływy polskie 81 przeważały w księstwie słupskim, którego władcy: Kazko IV, Warcisław VII, Barnim V, Bogusław VIII, z różnych tytułów stawali się lennikami Polski, pozyskiwani bądź nadaniami lennymi na terenie Polski (Dobrzyń, Nakło, Bytów, Lębork itd.), bądź też po prostu wypłacaniem stałych pensji pieniężnych. Wpływy Polski w księstwie słupskim, słabe za Andegawenów, Wzrosły po wstąpieniu na tron Jagiełły w związku z zarysowującym się konfliktem polsko-krzyżackim. Książęta słupscy, początkowo oscylujący między Polską a Zakonem i chętnie przyjmujący jurgiełt od obu stron, po Grunwaldzie stali się wiernymi satelitami króla polskiego, występując w szeregu układów politycznych wśród jego wasali. Pewne zakłócenie tego stosunku nastąpiło z chwilą objęcia rządów w księstwie słupskim przez przybysza z Wołogoszczy, Eryka II, obcego miejscowym tradycjom politycznym i usiłującego wrócić do polityki lawirowania między walczącymi stronami-w czasie wojny trzynastoletniej. Jednakże miejscowa opozycja stanowa, której - przewodziła jego żona Zofia, spadkobierczyni polskich związków Słupska, oraz niepowodzenia w konflikcie z książętami Szczecina I Wołogoszczy zmusiły Eryka do powrotu na dawne tory polityczne, co przyniosło mu przekazanie przez Polskę Bytową i Lęborka. Wpływy Danii 82 miały podstawę wwielowiekowej zależności lennej księstwa Rugii od korony duńskiej, umocnionej kościelną zależnością wyspy od biskupstwa roskildzkiego, a także powiązaniami szlachty rugij-skiej z duńską. Możne rody miały posiadłości w Danii, np. panowie z Pod-buża, którzy odgrywali tam wybitną rolę polityczną za czasów Waldemara IV i Małgorzaty. W czasie wojen Hanzy z Waldemarem IV sympatie książąt znajdowały się po stronie króla, a szlachta rugijska w większości czynnie popierała go przeciw własnym miastom, za co została dotknięta spustoszeniem posiadłości przez strzałowian, W roku 1376 Warcisław VI i Bogusław* VT złożyli hołd królowi Olafowi — był to ostatni hołd złożony Danii z księstwa Rugii, o którym zachowała się wzmianka w źródłach. Ale brak wiadomości o hołdach następców Warcisława VI nie* może być uznany za dowód przerwania związku lennego: przeciwnie — związek ten jeszcze bardziej się umocnił, kiedy w roku 1396 królem Danii został wybrany bliski krewny książąt wołogojsko-rugijskich, Eryk ze Słupska. Z tą chwilą Barnim VI i Warcisław VIII, a potem ich synowie, stali się najgorliwszymi współpracownikami w polityce Eryka-, walcząc w jego interesie w' Holsztynie, Szwecji i na Gotlandii.- Co więcej, - wpływy duńskie objęły również książąt szczecińskich; szukających pomocy przeciw Brandenburgii, a także Bogusława IX, księcia, słupskiego, desygnowanego sukcesora Eryka w trzech królestwach Skandynawii. Dnia 11 IV 1423 roku książęta wołogojsko-rugijscy: Warcisław IX, Barnim VII, Barnim VIII i Swiętobór II oraz szczecińscy: Otto II i Kazimierz V przyrzekli stać wiernie przy Eryku i pomagać mu przeciw wszelkim wrogom. Tak się też działo i walczący z Erykiem strzałowianie nieraz napotykali swych książąt po przeciwnej Stronie. Nadania zamków i dóbr w Danii i Szwecji książętom i ich rycerzom wzmocniły jeszcze te związki. Istniały jednak tendencje do zerwania więzów lennych z Danią, reprezentowane przede wszystkim w miastach, znajdujących się w stanie stałych konfliktów z.koroną duńską, usiłującą ograniczać monopole handlowe Hanzy we własnym kraju. Tendencje te mogły znaleźć wyraz w inwestyturze książąt wołogojskich w-Konstancji przez Zygmunta Luksem-burczyka 31 V 1417 (który nadał im m. in. :jako lenno Rzeszy księstwo Rugii) — o ile nie chodziło tu o typowe dla Zygmunta wysuwanie nieuzasadnionych pretensji tylko po to, aby się ich następnie zrzec za odpowiednią sumę. Toteż stosunek lenny między Rugią a Danią — formalnie nigdy nie zerwany — możemy uznać za faktycznie wygasły z chwilą detronizacji Eryka w Danii (w roku 1438). Książęta pomorscy nie uznali' jego następcy — Krzysztofa bawarskiego, a Eryk nigdy nie zrzekł się praw do korony duńskiej, pozostając do końca życia uznaną, głową pomorskiej dynastii, ^ 3. Przywrócenie zwierzchności książąt nad "państwem" biskupim Stosunek terytorium biskupiego do władzy książęcej rozwijał się od układu z'1356 roku w kierunku coraz większego uzależnienia biskupa i jego ziem od książąt, a właściwie od ich słupskiej linii, żywotnie zainteresowanej w ograniczaniu ■ samodzielności biskupiego "państwa", które rozbijało ich posiadłości na trzy części. Statuty biskupstwa, wydane za czasów biskupa Filipa von Rehberg (1370—1385) nazywały biskupa "najwyższym plebanem panów książąt" i "najwyższym radcą", stwierdzając jednocześnie, że książęta mają "bronić diecezji kamieńskiej tak jak własnego państwa". Było to pośrednie uznanie państwa biskupiego za część składową ziem podległych książętom, a biskupa — za najwyższego co prawda, ale funkcjonariusza książęcego83. Sytuacja wewnętrzna na terytorium biskupim już w pierwszej połowie XIV wieku przedstawiała się nie najlepiej, a w drugiej połowie stulecia, jeszcze się pogorszyła. Straszliwy ńieła&^hezprawiej-dzięki którym-raub-ritterzy rujnowali kompletnie kraj, znalazły wyraz w nieco przesadnej ocenie Janka z Czarnkowa, który pisał o terytorium kamieńskim, że "nikt nie pamięta ani od najstarszych ludzi nie słyszał o podobnym spustoszeniu kraju"8i. Szczytem było zamordowanie następcy Filipa von Rehberg, Jana Willekini, prepozyta koszalińskiego, podczas podróży do .Szczecina, gdzie miał przyjąć sakrę biskupią (w roku 1386). Ten nieład na terytorium biskupim, w połączeniu ze wzrostem nastrojów antykościelnych i pojawieniem się ruchów heretyckich, spowodował wytworzenie się w kapitule kamieńskiej grupy kanoników, zdecydowanej na dalsze podporządkowanie się książętom w zamian za zapewnienie ochrony interesów kościoła. Umożliwiło to książętom słupskim dalsze postępy w podporządkowaniu biskupstwa85. W roku 1386 junior linii słupskiej, kanonik kamieński Bogusław VIII, wybrany został przez kapitułę biskupem: jednocześnie wójt białogardzki; Ekhard von Wolde, wkroczył na terytorium, biskupie, opanowując szereg zamków z pomocą przychylnych książętom czynników. Plan nie powiódł się z powodu interwencji papiestwa i króla rzymskiego Wacława Luksemburczyka. Decyzją papieża Urbana VI biskupem został mianowany kanclerz Wacława, Jan Brunonis, zwany Hankiem, z pochodzenia mieszczanin wrocławski80. Wówczas książęta i kapituła, nie chcąc zatargu z królem, znaleźli inne wyjście z sytuacji. Nie podważając stanowiska nowo mianowanego biskupa, kapituła mianowała Bogusława 24 VIII 1387 roku administratorem terytorium biskupiego, zastrzegając, że biskup nie ma prawa odbierać mu tego stanowiska. Książę-admini-strator otrzymywał większość zamków biskupstwa, a także prawo wykupu wszelkich zastawionych dóbr biskupich. Chodziło tu m. in. o zamki zastawione poprzednio Krzyżakom. Sytuacja taka, niezwykle korzystna dla księstwa słupskiego, nie przetrwała jednak długo. Już w roku 1389 z nieznanych bliżej powodów, może w związku z planami małżeństwa, Bogusław VIII zrzekł się zarówno'administracji", terytorium biskupiego, jak i kanonii kamieńskiej 87r zatrzymując jednak szereg ważnych zamków biskupich, być może wykupionych przez książąt z zastawu (MaszeWo, Polanów, Lipie, Golczewo, Karlino), oraz miasto Bobolice. Po rezygnacji Hanka (1394 rok) biskupstwo kamieńskie, którego dochody zostały bardzo okrojone przez "opiekę" Bogusława, przeszło w ręce znanego łowcy prebend i kosmopolitycznego' dworaka, księcia opolskiego Jana, zwanego "Kropidłem". Ale w roku"1398' "Jan Kropidło, szukający bardziej dochodowej diecezji, wyjednał sobie u papieża przeniesienie na biskupstwo chełmińskie, oddając Kamień byłemu biskupowi chełmińskiemu, a przedtem jeszcze, prokuratorowi krzyżackiemu w Rzymie, Mikoła-' jowi Bockowi z Sępopla8B. • B3 M. Wehrmann, Johann Herzog von Oppeln ais Bischof von Camin, "Ztschr. d. Ver. f. Gesch. Schlesiens", 31 (1897), s. 225—230; tenże, Das Caminer Bistum in den Jahren 1385—1395; Beitrdge zur Geschichte und Altertumskwnde Pommerns. Fest-schrift fur H. Lemcke. Stettin 1898, s. 58—66;. tenże, Vatikanische .Nachrichten zur Geschichte der Caminer Bischofe im. 14 Jahrhundert, "Balt, Stud.", NF, 8 (1904). s. 139 i n. Pociągające "koncepcje W. Fenrycha, Konflikt książąt wolgosko-slup-skich z biskupstwem w Kamieniu na przełomie XIV—XV w., "Mat. Zach.-Pom.", t. 6 (1960), s. 341—361, na temat roli Krzyżaków w sporze o" biskupstwo' kamieńskie, pozostają w sprzeczności ze źródłami. Objęcie biskupstwa kamieńskiego przez Krzyżaka było niemałym ciosem dla książąt pomorskich. Nowy biskup rychło wszczął z nimi spór o ZAyrot bez wykupu obsadzonych przez nich zamków biskupstwa, rzucając klątwę; sprawa była tym groźniejsza, że biskup uzyskał od papieża, oficjalne uznanie wielkiego mistrza za opiekuna biskupstwa oraz wydał Zakonowi zamki w Koszalinie, Karlinie i Bobolicach 89. Podwójny nacisk ze strony biskupa i protegującego go Zakonu, który obiecywał pośrednictwo w sporze, wpłynęły zapewne na wstąpienie Bogusława w szeregi sprzymierzeńców krzyżackich w przeddzień Grunwaldu. -Ponieważ papież "rzymski" Grzegorz XII popierał biskupa Mikołaja,. Bogusław opowiedział się za soborem w Pizie i od papieża soborowego-Aleksandra V uzyskał nie tylko zdjęcie klątwy, ale również usunięcie biskupa ze stanowiska90. Biskupem został mianowany zgodnie z życzeniem, księcia młody Magnus, książę sasko-lauenburski (w roku 1410). Kiedy po-Grunwaldzie Mikołaj został pozbawiony potężnego protektora, Bogusław VIII wkroczył na teren biskupi i nie spotykając się z silniejszym oporem, zajął go na rzecz Magnusa. Mikołaj zbiegł pod opiekę wójta krzyżackiego do Myśliborza i wkrótce umarł. Wybór nowego biskupa okazał się dla Bogusława fatalny. Młody, am-bitny,Askańczyk, jeszcze nie uzyskawszy święceń, nie tylko wznowił żądanie zwrotu zamków, ponawiając klątwę, ale wszczął .nowe starania, o uznanie niezależności biskupstwa od książąt słupskich, zyskując poparcie książąt wołogojskich i szczecińskich. Precedensem była inwestytura Kamienia przez króla Wacława IV na rzecz kanclerza Hanka w roku 1386 91; obecnie na soborze w Konstancji w roku 1417 Zygmunt Luksemburczyk nadał biskupstwo Magnusowi w bezpośrednie lenno Rzeszy w obecności książąt szczecińskich i wołogojskich 92. Na Pomorzu rządy biskupstwa znalazły się w rękach osławionego archidiakona trzebudzic-kiego, Konrada Bonowa, rozpustnika i okrutnika (zamordowanego w roku 1419), który już poprzednio znalazł się wśród przeciwników księcia. Bo-gusław jisiłował znowu zmienić front, przechodząc na stronę Grzegorza XII, który mianował następcą Mikołaja z "Sępopla biskupa szlezwic-kiego Jana von Gudesberg. Kombinacja ta się nie udała: wybrany na soborze papież Marcin V pod wpływem Luksemburczyka poparł Magnusa i zatwierdził dawne wyroki na Bogusława. Mimo nacisku ze wszystkich stron książę nie chciał ulec i w roku 1418 zmarł pod klątwą.'Walkę pro-1 wadziła w dalszym ciągu wdowa po nim, Zofia holsztyńska; współczesne wypadki w Czechach znacznie osłabiły znaczenie cenzur kościelnych, którym księżna wraz z dziećmi z kolei podległa. Część kleru zresztą, na czele z ufundowanym przez wyklętego księcia klasztorem kartuzów pod Darłowem, stała po stronie dynastii przeciw biskupowi. W roku 1424 Magnus chętnie porzucił Kamień, by przenieść się do Hildesheimu,. Jego następcą został Pomorzanin, dziekan kapituły, Zygfryd-von Bock. W oparciu 0 przychylne decyzje kurii rzymskiej i poparcie Zygmunta Luksemburczyka, który w roku 1434 skazał .Zofię i Bogusława IX' na banicję, Zygfryd prowadził dalej walkę, rujnując całą wschodnią część kraju. Klątwa 1 banicja podkopywała nadzieje Bogusława na korony skandynawskie, ale sytuacja biskupa nie wyglądała również najlepiej: spór skończył się, w rezultacie osamotnienia biskupa, zwycięstwem księcia. Dnia 1 V 1436 roku zawarto,w Kołobrzegu za pośrednictwem króla Eryka układ, przywracający opiekę książąt nad biskupstwem i ich decydujący wpływ na wybór biskupa i mianowanie godności kościelnych. Ograniczono również jurysdykcję sądów duchownych nad osobami świeckimi. Z "tą chwilą emancypacyjne dążności biskupów można było uważać za przezwyciężone. Zamki biskupie, pozostające w ręku Bogusława, miały zostać zwrócone'po otrzymaniu przez księcia 20 tys, grzywien odszkodowania 93. Po śmierci Zygfryda Bogusław IX wprowadził, sna katedrę kamieńską, mimo oporu części' kapituły oraz -Kołobrzegu," Henninga- Ivena (1446—1469), swego, dotychczasowego kanclerza, który całkowicie pożegna? się z ambicjami poprzedników94. .Rozciągnięcie autorytetu książęcego na terytorium biskupie było Ważnym krokiem, na drodze do zjednoczenia kraju. 4. Emancypacja miast; związki z Hanźą Jednym z objawów rozbicia politycznego Pomorza Zachodniego w XIV—XV wieku była rosnąca samodzielność polityczna już nie tylko dużych, ale i średnich miast. Ufni w potęgę Hanzy, mieszczanie z pogardą patrzyli na rozrodzonych książąt, koczujących po kraju w.nieustannym poszukiwaniu pieniędzy — już nie tylko dla- jakichś celów politycznych, ale dla utrzymania swej rodziny i skromnego dworu. Podczas wojny Hanzy z Waldemarem książęta zajęli stanowisko przychylne Danii, młodzi władcy Wołogoszczy i Rugii, Warcisław VI i Bogusław VI, uderzyli nawet na sprzymierzoną z hanzeatami Meklemburgię i' ponieśli w roku 1368 pod Dębogórą ciężką klęskę: Warcisław dostał się do niewoli, z której niełatwo mu przyszło się wykupić. Ich potężne miasta Strzałórw i Gryfia współdziałały z wrogiem, książąt'stać jednak było tylko na wysłanie (w roku 1372) do rajców strzałówskich listów, wyrzucających im, że ich zdradzili jak Judasz Chrystusa i grożących, że... poskarżą się na to wszystkim uczciwym ludziom. Rajcy obrazili się i zażądali publicznego zadośćuczynienia. W ten sposób rozmawiali w końcu XIV wieku książęta ze swymi "poddanymi". Nie wiadomo kto kogo przeprosił: w roku 1383 "Warcisław, zapewne za cenę doraźnego wsparcia pieniężnego, przyznał strzałowianom regale łowieckie na całym prawie swym terenie85. Do' zajęcia stanowisk przez miasta i książąt po przeciwnych stronach frontu-doszło w roku 1426, kiedy Hanza rozpoczęła wojnę z Erykiem, królem państw skandynawskich, którego zgodnie popierali pomorscy krewniacy.' Książę Barnim VIIL"bardzkó-rugijski, zarówno walczący czynnie po stronie Eryka w Holsztynie, jak na czele kaperskiej floty atakujący na morżU. statki hanzeatyckie, musiał nieraz skrzyżować broń ze'swymi poddanymi, zwłaszcza strzałówiańami. 'Również wewnątrz kraju miasta prowadziły własną politykę bez oglądania się na książąt: choclziło tu przede wszystkim o tępienie, rozbójnic-twa rycerskiego^ na które książęta patrzyli przez palce lub nawet sami je popierali. Nic też dziwnego, że raz po raz dochodziło do otwartych zatargów: w roku 1412 wybuchł na tym tle zatarg Gryfii z księciem Warcisławem VIII'; w roku 1428 Kazimierz V musiał ratować się ucieczką ze zbuntowanego 'Szczecina9B. Najmniej robił sobie z książąt Strzałów, często dając im odczuwać swe poczucie niezależności. W roku 1453,. wkrótce po zjednoczeniu księstw wołogojskiego i rugij-skiego Warcisław'IXi uf ny we wzmocnienie swego potencjału i w poparcie znacznej części rycerstwa, powziął plan opanowania Strzałowa przy pomocy miejskiej opozycji, głównie rzemieślniczej, oraz rycerstwa ściągniętego do miasta pod pozorem sejmiku. Jednak ówczesny burmistrz Otto' Voge, odkrywszy spisek^ aresztował znajdującego się w mieście jego organizatora, land wójta książęcego Ravena Barnekowa i doprowadził do skazania go na śmierć przez włóczenie końmi i łamanie kołem; publicznie przy tym nazwał księcia zdrajcą i oświadczył, że nigdy go nie uzna swym panem. Książę odpowiedział na to skuteczną bronią — zorganizowaniem napadów na kupców strzałowskich. Zagrożeni zahamowaniem handlu rajcy zmusili Vogego do opuszczenia miasta i zawarli z Warcisławem ugodę. Niedługo trwało wygnanie dumnego burmistrza. Wkrótce po śmierci Warcisława wybuchł nowy zatarg z jego synami. Jednemu z nich, Erykowi II, zachciało się polować na gruntach zastawionej Gryfii wsi Horst, Burmistrz Gryfii, Henryk Rubenow, nie ustępujący energią strzałowskie-mu koledze, z bronią w ręku przepędził księcia (5 VIII 1457 roku), a jego towarzyszy aresztował. Książęta znowu odpowiedzieli zbójeckimi napadami, ale ponieważ ograbieniu podlegali nie tylko kupcy gryfijscy, doszło do odnowienia konfederacji Strzałowa, Gryfii; Anklam i Dymina, zwracającej się już otwarcie przeciw książętom. Ta niedwuznaczna postawa miast, a zarazem rozpoczynające się spory o dziedzictwo po królu Eryku, potem zaś o księstwo szczecińskie, zmusiły książąt do ugody 07. Faktyczna niezależność miast, zagwarantowana słynnym "złotym przywilejem" Warcisława IXz2I 1452: roku 9B, trwała nadal nienaruszona. Jeszcze mniejszy był autorytet biskupów jako zwierzchnich panów miast w swych posiadłościach. Kołobrzeg, na czele z burmistrzem Hansem Schlieffenem, stoczył w XV wieku trzy formalne wojny z biskupami Bok-kiem i Ivenem (1442—1445, 1446—1449 i 1454^1467)D0. Korzystając z nowej schizmy kościelnej, podczas której biskupi popierali sobór bazylejski, miasto nawiązało stosunki z wrogim soborowi papieżem Eugeniuszem IV. Schlieffen najechał Kamień (gdzie spalił katedrę), odparł w roku 1443 i 1462 dwa napady na miasto ze strony wspomagających biskupa książąt — Bogusława IX i Eryka II, szukając przeciw nim pomocy Danii, przewidująco jednak odrzucając ofertę opieki brandenburskiej. Pod rządami Schlieffena (potomka słowiańskich Śliwoszów) Kołobrzeg przeżył szczytowy okres swej potęgi politycznej, likwidując podejmowane przez wierny biskupowi Koszalin próby wykorzystania na swą korzyść trudnej sytuacji miasta nad Parsętą. 5. Wpływ stanów na centralny zarząd kraju; powstanie rady ziemskiej W okresie, kiedy rozbicie Pomorza dosięgało szczytu, rozprzężeniu uległa też wytwarzająca się w XIV wieku organizacja stanowa 10°. Oczwiście rola przedstawicielstwa stanów i jego wpływ na losy kraju wzrastały;— mnożące się podziały i rosnąca anarchia wewnętrzna nie sprzyjały stabilizowaniu się jednolitych organów władzy stanowej. Stany pomorskie, rozbite wskutek podziałów dzielnicowych, w dużej mierze zacieśniały działalność do poszczególnych terytoriów. Mamy do czynienia ze stanami księstwa słupskiego (czasami nawet ze stanami dwu terytoriów tego księstwa: wschodniego — słupsko-darłowsko-białogardzkiego i zachodniego — stargardzko-kamieńsko-trzebiatowskiego, zwanego czasem "księstwem pomorskim"), księstwa szczecińkiego, księstwa wołogojskie-go; wszystkie działają samodzielnie, zatwierdzając podziały dzielnicowe, gwarantując zawierane przez książąt układy pokojowe, uchwalając nadzwyczajne podatki, wyznaczając radę regencyjną w wypadku małoletności książąt. Szczególnie silnie rozwinęły się uprawnienia stanów w księstwie słupskim, gdzie po śmierci Eryka I w roku 1459 doszło do elekcji jego następcy, Eryka II wołogojskiego, a stany, przedstawiły przy tej' okazji nowemu księciu swoiste pacta conventa, zastrzegając sobie m. in. prawo współdecyzji przy wypowiadaniu wojen 101. Precedens ten nie stał się początkiem rozwoju nowych form ustrojowych: jedność księstwa nie została utrzymana, terytorium jego uległo podziałowi między wszystkich trzech pretendentów, ale prawo udziału w decyzjach o wojnie i pokoju zastrzegły sobie stany obydwu części rozbitego księstwa przy składaniu hołdu Erykowi II (1463 rok) i Ottonowi III (1464 rok). Przy poszczególnych książętach występowali stali radcy, dobierani przez nich spośród przedstawicieli poszczególnych stanów (lub też delegowani przez stany, co jest jednak mniej prawdopodobne). W księstwie wołogojskim w skład tej rady (która przybierze później nazwę Landrat) wchodzili'w zmiennej liczbie przedstawiciele prałatów i rycerstwa oraz 4 miast (Strzałowa, Gryfii, Anklam i Dymina); w. innych terytoriach skład rady był jeszcze bardziej zmienny 102. Osobne przedstawicielstwo miały stany terytorium biskupiego, gdzie wielką rolę odgrywały miasta Kołobrzeg i Koszalin. W rozwoju organów stanowych występuje jeszcze ciągle w tym okresie płynność: .brak regularnych sejmików, nieustalony sposób wyłaniania reprezentacji, niejasny charakter i kompetencje radców stanowych przy książętach. Wszystko to, wraz z panującą anarchią, która utrudniała' krystalizację stałych organów stanowych, wpływało na słabość stanowych reprezentacji poszczególnych księstw. 6, Konfederacje miejskie i rycerskie oraz sądy doraźne jako narządzie zwalczania anarchii Większe od nich znaczenie — jak się wydaje — miały dla obrony interesów stanów konfederacje, doraźnie zawiązywane dla osiągnięcia konkretnych celów — przede wszystkim utrzymania pokoju i walki z bandytyzmem rycerskim. Czynnikiem kierowniczym były w takich wypadkach z reguły miasta, im bowiem bardziej zależało na zaprowadzeniu pokoju w kraju, a przynajmniej bezpieczeństwa na głównych drogach. One to zawierały między sobą związki w celu utrzymania pokóju, do których dołączali się przedstawiciele rycerstwa, nie zmuszeni do "dorabiania" sobie rozbojem; niekiedy do konfederacji przyłączali się również książęta. Najtrwalszym związkiem tego rodzaju była konfederacja 4. "wielkich" miast księstwa wołogojskiego (Strzałów, Gryfia, Anklam, Dymin, czasem także Trzebiatów nad Dołężą), powstała w roku 1339 i wielokrotnie odnawiana: celem jej była walka o pokój wewnętrzny i obrona przywilejów miast. Początkowo zaznaczano w dokumentach konfederacji, że nie godzi ona w książąt; od roku 1375 ograniczono to zastrzeżenie, stwierdzając, że nie jest skierowana przeciw nim pod warunkiem, że zachowają miasta przy ich uprawnieniach 103. Podobne konfederacje powstały i na innych terenach Pomorza, nie były óne jednak tak trwałe, jak wspomniana wyżej i skład ich członków zmieniał się. Tak w roku. 1354 zawiązano w obronie pokoju konfederację miast (Stargard, Gryfice, Trzebiatów nad Regą) i szlachty (m. in. Ebersteinowie, Dewitzowie, Borkowie, Wedlowie, Ostenowie, Manteufflowie) Pomorza na wschód od Świny104; analogiczny związek między miastami .(Stargard, Gryfice, Trzebiatów nad Regą, Wolin, Kamień, Maszewo) a szlachtą (Borkowie, Dewitzowie, Wedlowie, Ostenowie, Weyherowie) zawarto na początku XV wiekii; związek ten, obejmujący tereny księstwa słupskiego na zachód od terytorium biskupiego, zawarł w roku 1417 przymierze z analogiczną konfederacją miast i szlachty wschodniej części księstwa, na czele ze Słupskiem *05. Ten ostatni zresztą w roku następnym zawarł-w obronie przywilejów i przeciw rozbojowi sojusz z sąsiednim Darłowem i Sławnem. W roku 1445 doszło do między-dzielnicowej konfederacji w obronie pokoju, w której przewodziły Kołobrzeg, Trzebiatów nad Regą i Borkowie10Q.