Wakacje w Polsce

Wybrzeże gdańskie - zarys budowy geologicznej

26 August 2011r.

ZARYS BUDOWY GEOLOGICZNEJ W porównaniu z południowymi rejonami kraju, Wybrzeże Gdańskie nie ma zbyt skomplikowanej budowy geologicznej. W kształtowaniu się obecnego wybrzeża starsze struktury geologiczne nie biorą udziału, wybiegają poza współczesną linię brzegową południowego Bałtyku. Na podstawie coraz liczniejszych otworów wiertniczych związanych z intensywnymi poszukiwaniami surowców mineralnych stwierdzono, że minione okresy geologiczne w strefie brzegowej cechowały się dużą zmiennością warunków naturalnych. Zalegające osady piasków, iłów, margli i wapieni z licznymi skamielinami organizmów, przewarstwione pokładami gipsów, soli i anhydrytów wskazują, że tereny wybrzeża podlegały transgresji i regresji morskiej. Do najstarszych utworów w strefie Wybrzeża Gdańskiego należą osady sylurskie w postaci wapnistych iłowców z wkładkami wapieni występujące w rejonie Łeby oraz permskie osady cech-sztyńskiej formacji solonośnej zawierające bogate złoża soli potasowych w rejonie Chłapowa i Władysławowa. Podczas badań geologicznych głębszego podłoża w okolicach Pucka i Jastrzębiej Góry natrafiono na liczne ślady występowania ropy naftowej i gazu ziemnego. Warto młodzieży zwrócić uwagę na możliwość eksploatacji odkrytych surowców. Wiercenia geologiczne prowadzone są również w akwenie Zatoki Puckiej. Poza triasem i jurą wśród utworów mezozoicznych najczęściej występuje kreda. Powierzchnia stropowa kredy zalega niżej w podłożu Żuław Wiślanych aniżeli wysoczyzn. Na marglach kredowych stosunkowo cienką warstwą, około 13 m miąższości, zalegają utworv oligoceńskie w postaci drobnoziarnistych piasków glaukonitowych z okruchami bursztynu, konkrecji fosforytowych i pirytowych. W przeciwieństwie do osadów kredowych i oligoceńskich, które tworzyły się w środowisku morskim, osady mioceńskie są utworami słodkowodnymi: jeziornymi, bagiennymi i rzecznymi. Występują one w postaci drobnoziarnistych i pylastych piasków kwarcowych,, brunatnych iłów piaszczystych z niewielkimi pokładami węgla brunatnego. Osady te możemy obserwować w licznych naturalnych odsłonięciach u podnóża klifów kęp nadmorskich. Na przykład w pobliżu Chłapowa w klifie Kępy Swarzewskiej w osadach mio-cenu zachowały się szczątki flory sprzed około 20 min łat, reprezentujące drzewa laurowe, mirty, fikusy, sekwoje i inne. Trangresje morskie, jakie miały miejsce w erze mezozoicznej i w trzeciorzędzie, nie były fazami rozwojowymi współczesnego Bałtyku, który należy do najmłodszych mórz na kuli ziemskiej. Celowe będzie omówienie z młodzieżą kilku ważniejszych wydarzeń z historii Bałtyku liczącego około 15—16 tys. lat, związanych z młodszymi dziejami geologicznymi wybrzeża. W związku z eustatycznymi zmianami poziomu morza i epejrogenicznymi ruchami niektórych obszarów lądu w strefie Bałtyku, morze kilkakrotnie zmieniało swój kształt i wielkość oraz charakter wód. Stadia rozwojowe Bałtyku wiążą się ściśle ze zlodowaceniem; plejstoceńskim, a pełny rozwój morza przypada na holocen. Na skutek cofania się lądolodu, który pokrywał Skandynawię, ogromne ilości wód z topniejących mas lodowych spływały w kierunku południowym i zachodnim, wypełniając terenowe obniżenia tektoniczne pogłębione przez egzaracyjną działalność lodowca. Wody te wpływały na zmianę konfiguracji tworzących się basenów, stanowiących rozwojowe etapy Bałtyku. Pod koniec zlodowacenia krawędź lądolodu przesunęła się na półwysep Skanię w południowej Szwecji, a na jego południowym i wschodnim krańcu powstało rozległe jezioro, tzw. bałtyckie jezioro lodowe. W miarę topnienia lądolodu podnosił się poziom wody przewyższający o 20—50 m ówczesny poziom oceanu. Nadmiar tych wód przelewał się od Morza Białego do Morza Północnego poprzez obszar dzisiejszych jezior szwedzkich: Wetter, Wener i Melan Około 7900 lat p.n.e. nastąpiło wyrównanie poziomu mórz i wtargnięcie chłodnych i słonych wód do Bałtyku wraz z fauną oceaniczną. Od przewodniego małża arktycznego ("Yoldia arctica), dla tego okresu rozwojowego Bałtyku przyjęto nazwę morze yol-diowe. Linia brzegowa przebiegała wtedy około 10—20 km dalej na północ w stosunku do obecnej a rzeki zlewiska Bałtyku pogłębiały swoje doliny. W wyniku ruchów izostatycznych w rejonie południowych wybrzeży Szwecji nastąpiło podniesienie się lądu. Spowodowało to przerwanie łączności Oceanu Atlantyckiego z morzem yoldiowym, które zasilane wodami topniejącego lodowca powoli zamieniło się w słodkowodne jezioro ancylusowe. Ta następna faza rozwoju Bałtyku przyjęła nazwę od żyjącego w nim ślimaka (An-cylus fluviatilis) charakterystycznego dla chłodnych wód jeziornych. Z ocieplaniem się klimatu następowało topnienie lodowca, co spowodowało podniesienie się zwierciadła wody jeziora ancyluso-wego o około 33 m w stosunku do poziomu wód oceanicznych. Około 5500 lat p.n.e. wskutek coraz intensywniejszego topnienia lodowca, podnosił się poziom wód w oceanie i ponownie zaczął się obniżać ląd. Nastąpiło połączenie wód Bałtyku z Morzem Północnym poprzez cieśniny duńskie i powstało znów morze słone i cieplejsze, zasiedlone przez faunę słonowodną. Od znajdowanej licznie skamieliny ślimaka morskiego (Littorina litorea) Bałtyk nazwano morzem litorynowym. Eustatyczne podniesienie poziomu morza spowodowało wdarcie się wód w obniżenia całego południowego wybrzeża i w ujścia rzek, co sprzyjało wzmożonej akumulacji holoceńskich osadów aluwialnych i utworów biochemicznych. Izostatyczne ruchy skorupy ziemskiej około 2000 tys. lat p.n.e. spowodowały wyniesienie, a zarazem spłycenie cieśnin duńskich, co w rezultacie osłabiło wpływ i wymianę wód atlantyckich. Liczne rzeki wpadające do Bałtyku zmieniały morze w zbiornik wód słonawych. Pojawiły się nowe gatunki fauny, jak: błotniarka (Lim-nea ovata baltica) i najbardziej charakterystyczny małż piaskołaz (Mya arenaria), od którego wywodzi się nazwa morze my a. Faza ta przechodzi stopniowo w stadium współczesne, które obok wymienionego piaskołaza reprezentuje rogowiec (Macoma baltica). W stosunkowo niedługim okresie czasu Bałtyk przeszedł kilka faz wyróżniających się zmianami warunków hydrologicznych, klimatycznych i biologicznych. Historia jego nie jest skończona i zmiany odbywają się stale, jakkolwiek nie wszystkie są widoczne i dostrzegalne. Zmienia się dno Bałtyku, przemieszczeniom ulegają ławice, rewy i wały przybrzeżne, zmieniają się przede wszystkim jego wybrzeża. Wybrzeże Gdańskie, podobnie jak całe polskie wybrzeże określa się jako ingresyjne, czyli rozwijające się kosztem lądu. Przyczyny przesuwania się linii brzegowej tkwią m. in. w braku poważniejszych ruchów dźwigających ląd, a przede wszystkim w małej odporności utworów czwartorzędowych na niszczącą działalność morza. Plejstoceńskie i holoceńskie utwory czwartorzędowe i ich udział w budowie geologicznej Wybrzeża Gdańskiego są ważnym tematem do przeanalizowania z młodzieżą uczestniczącą w wycieczce. Pod względem geologicznym utwory plejstoceńskie stanowią bardzo niejednolity kompleks osadów o różnej miąższości w postaci glin zwałowych, iłów, piasków i żwirów. Osady te są mało odporne na niszczenie przez morze (abrazj a). Obserwowane w odsłonięciach klifów naprzemianległe występowanie wymienionych osadów, świadczy o kilkakrotnych oscylacjach lądolodu. Kompleks form plejstoceńskiego wieku kształtował się bowiem w dość odmiennych warunkach od klimatu arktycznego z rzeźbą lodowcową poprzez subarktyczny z rzeźbą peryglacj a 1 n ą, do umiarkowanego z rzeźbą fluwialną (utwory rzeczno-lodow-cowe — pianki, żwiry — osadzone przez wody wypływające z topniejącego lodowca). Podkreślić należy, że utwory czwartorzędowe stanowią ważną bazę surowcową dla budownictwa mieszkaniowego i drogowego. Żwiry i piaski są łatwo dostępne w licznych odkrywkach w pasie wybrzeża. Gliny i iły stanowią wartościowy surowiec dla przemysłu ceramicznego zlokalizowanego np. u podnóża Wzniesienia Elbląskiego nad Zalewem Wiślanym. Z utworów holoceńskich eksploatuje się kredę łąkową i torfy, które zalegają głównie w prado-linach i na Żuławach. Na plażach i u podnóża wydm występują w niewielkich ilościach i dużym rozproszeniu tzw. minerały ciężkie, jak: cyrkon, tytan, magnetyt i inne, nie będące jednak przedmiotem eksploatacji. Wąska piaszczysto-żwirowa plaża z głazami narzutowymi może być terenem ćwiczeń w rozpoznawaniu skał i ich struktury. Ciekawsze okazy skał i minerałów mogą stanowić eksponaty uzupełniające zbiory w szkolnych gabinetach geograficznych.

Wybrzeże gdańskie, miejscowości nad morzem, Morze, Na wczasy, Nad morzem, polskie wybrzeże, pomorskie